Γράφουν: Κωνσταντίνα Λύγκουρη – Νίκος Γαλάνης
Το βιβλίο στα παιδιά του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι, σε μετάφραση-απόδοση Κωνσταντίνας Λύγκουρη και Νίκου Γαλάνη που εκδόθηκε το 2022 από τις εκδόσεις Ενάντια, προσθέτει ένα σημαντικό κομμάτι στην εικόνα που μπορεί να έχει κάνεις για το έργο του σπουδαίου δημιουργού, διότι τα 15 ποιήματα και παραμύθια, που περιέχονται σε αυτό, μεταφράζονται ως ολοκληρωμένη ενότητα για πρώτη φορά στη χώρα μας.
Στόχος αυτής της μεταφραστικής προσπάθειας ήταν να μεταφερθούν στη γλώσσα μας τα ζωντανά νοήματα των παιδικών ποιημάτων και παραμυθιών του σπουδαίου δημιουργού. Χωρίς να υποβαθμίζονται με νεολογισμούς ή στιχουργικές απλουστεύσεις ή ακόμη και με λογοκριτικές αφαιρέσεις. Ένα εγχείρημα ιδιαιτέρως απαιτητικό, διότι πέρα από τις συνήθεις δυσκολίες που παρουσιάζει η μεταφορά ενός κειμένου σε μία άλλη γλώσσα ή σε μία εποχή ριζικά διαφορετική από εκείνη που δημιουργήθηκε το πρωτότυπο κείμενο, παρουσιάζονται και ειδικές δυσκολίες που αφορούν στην παιδική απεύθυνση των συγκεκριμένων ποιημάτων και παραμυθιών.
Βασική επιλογή ήταν η όσο το δυνατόν διατήρηση της αρχικής φόρμας των ποιημάτων του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι, τα οποία όλα είναι έμμετρα με ομοιοκαταληξία. Μια επιλογή απολύτως αναγκαία, —παρά τις σημαντικές δυσκολίες που παρουσιάζονται κατά την υλοποίησή της—, όχι από κάποια φορμαλιστική εμμονή, αλλά από την κατανόηση πως και η φόρμα, ως αναπόσπαστο στοιχείο του κειμένου, εμπλουτίζει, ενισχύει και τελικά αναδεικνύει το περιεχόμενό του.
Λέγεται συχνά πως κάθε έργο είναι έργο της εποχής του. Κι αυτό είναι σωστό. Συμβαίνει όμως σε μερικά έργα να αντέχουν στο χρόνο, να μπορούν όχι μόνο να μεταφέρουν μία ολοκληρωμένη εικόνα της εποχής τους, αλλά να περιγράφουν, τηρουμένων των αναλογιών, με σχετική ακρίβεια και τη σύγχρονη εποχή. Καταφέρνουν, δηλαδή, με άλλα λόγια να αναδείξουν τον πυρήνα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, πλαισιωμένης αναπόσπαστα από τις κοινωνικές της επιδράσεις. Τότε το έργο χαρακτηρίζεται κλασικό.
Κάποια έργα, όμως, καταφέρνουν και κάτι περισσότερο. Όχι μόνο μεταφέρουν την εικόνα της εποχής τους, όχι μόνο περιγράφουν τηρουμένων των αναλογιών το σήμερα, αλλά μπορούν και προτείνουν έναν διαφορετικό δρόμο για το παρόν και για το μέλλον. Λειτουργούν, δηλαδή, ως φάροι, που ενώ χτίστηκαν στο παρελθόν, φωτίζουν το μέλλον προτείνοντάς μας μία αλλιώτικη κοινωνική πορεία, πιο ανθρώπινη, απαλλαγμένη από τα δεσμά της εκμετάλλευσης και της δυστυχίας. Τέτοιας ποιότητας έργο είναι το έργο του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι.
Ψηλαφώντας το περιεχόµενο του παρόντος βιβλίου δεν µπορούµε παρά να αναφέρουµε ότι τα παιδικά ποιήµατα και παραµύθια που έγραψε ο Βλαδίµηρος Μαγιακόφσκι εντάσσονται σε µία µεγαλύτερη σφαίρα. Στη σφαίρα της παιδικής σοβιετικής λογοτεχνίας, η οποία άνθισε και ζέστανε µε τη φλόγα της εκατοµµύρια παιδικές ψυχές, αλλά και µετέφερε τις αξίες της σε ολόκληρο τον κόσµο.
Η Μεγάλη Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση άνοιξε μια νέα σελίδα στην ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας για παιδιά. Η διαπαιδαγώγηση και η εκπαίδευση των παιδιών με τις σοσιαλιστικές ιδέες είχε γίνει μία από τις πιο σημαντικές υποθέσεις της νέας κοινωνίας που διαμορφωνόταν. Τους πρώτους κιόλας μήνες μετά τον Οκτώβρη σε διάφορα μέρη της Σοβιετικής Ένωσης άρχισαν να βγαίνουν ημερήσιες εφημερίδες για παιδιά και περιοδικά.
Πολλοί εξέχοντες συγγραφείς ασχολήθηκαν με τη παιδική λογοτεχνία. Ένας από αυτούς ο Μαξίμ Γκόρκι (Максим Горький), ο οποίος συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της νέας λογοτεχνίας για παιδιά μέσα από τα θεωρητικά καινοτόμα άρθρα του, αλλά και μέσα από τη καλλιτεχνική του δημιουργία.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το 1918 και ο Μαγιακόφσκι στράφηκε προς την παιδική λογοτεχνία, ανταποκρινόμενος ένθερμα στο κάλεσμα της σοβιετικής εξουσίας προς τη διανόηση. Αυθεντικός και φλογερός υποστηρικτής των σοσιαλιστικών ιδεών ο Μαγιακόφσκι ήταν ενεργός βοηθός του Κομμουνιστικού Κόμματος και στη λογοτεχνία για παιδιά.
Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Μαγιακόφσκι στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας ήταν η καθιέρωση ενός νέου θέματος και ενός νέου ήρωα. Ο νέος αυτός ήρωας, ο μικρός, σύγχρονος, γενναίος, εργατικός άνθρωπος απέχει πολύ από τους ήρωες των παλαιών παιδικών βιβλίων, οι οποίοι είναι προικισμένοι με χαρακτηριστικά μιας αφηρημένης αρετής. Το κύριο χαρακτηριστικό του εν συντομία μπορεί να εκφραστεί με τη φράση: «ό,τι στη ζωή είναι χρήσιμο».
Για τον Μαγιακόφσκι, τα παιδικά ποιήματα και παραμύθια ήταν μια λυρική αναγνώριση της ζωής. Αντικατόπτριζαν τη στάση του απέναντι στη νέα γενιά, και μέσω αυτών στη ζωή της «αυριανής και μεθαυριανής ανθρωπότητας». Το πιο γοητευτικό ίσως στοιχείο στη φύση των παιδικών ποιημάτων του Μαγιακόφσκι, είναι το ότι: ο μεγάλος ποιητής σε κάθε του παραμύθι, σε κάθε του ποίημα βρίσκεται δίπλα στο παιδί.
Ο Μαγιακόφσκι ήξερε πώς με σοβαρό και ταυτόχρονα αστείο τρόπο να μιλήσει στα παιδιά για το «Τι είν’ αλήθεια το καλό και το κακό τι είναι;» Τα βοηθούσε στο ερώτημα «Τι να γίνω;» στη ζωή, ποιο επάγγελμα να επιλέξουν όταν μεγαλώσουν. Χλεύαζε τους τεμπέληδες και τους δειλούς. Αγαπούσε τα γενναία και έντιμα παιδιά, αυτά που ήθελαν να σπουδάσουν και αυτά που έκαναν δυνατές φιλίες.
Στις 25 Αυγούστου 1929, δεκάδες χιλιάδες Μοσχοβίτες γέμισαν όλες τις κερκίδες του σταδίου της Ντιναμό στη Μόσχα. Στο γήπεδο σε παράταξη στάθηκαν κάτω από τα λάβαρά τους οι νέοι Πιονέροι, που είχαν έρθει από όλες τις πλευρές της αχανούς Σοβιετικής Ένωσης για την 1η Πανενωσιακή συγκέντρωση. Την ίδια μέρα στο τεράστιο στάδιο που σείονταν από τις παιδικές φωνές ήχησε η δυνατή φωνή του Μαγιακόφσκι από τα μεγάφωνα. Τότε, πολλά από τα παιδιά που κάθονταν στις κερκίδες, επαναλάμβαναν κρατώντας στα χέρια τους το μόλις δημοσιευμένο τεύχος της Pionerskaya pravda, της εφημερίδας των πιονέρων. Στην πρώτη σελίδα ήταν τυπωμένοι οι στίχοι που μόλις τώρα ηχούσαν στο στάδιο.
Πέρα απ’ τη θάλασσα τη μπλεκυματισμένη,
πέρα από εκατό στεριές
και τα νερά
τραγούδι-αστραπή, δεν περιμένει,
στων πιονέρων τη συγκέντρωση γοργά.
Οι δημιουργικές αναζητήσεις του Μαγιακόφσκι πάντα προέρχονταν από τη ζωή. Απευθυνόμενος στα παιδιά, ασχολήθηκε με τα πιο οξυμένα, τα πιο επίκαιρα και πιο συναρπαστικά ζητήματα, και αυτό μας εξηγεί σε μεγάλο βαθμό, γιατί το ενδιαφέρον για τα παιδικά βιβλία του αυξανόταν και η επιρροή τους ήταν τόσο μεγάλη.
Τα γεγονότα στα παιδικά βιβλία του Μαγιακόφσκι είναι συναρπαστικά και μεγάλα. Υπάρχει η έντονη αντίθεση μεταξύ καλού και κακού, μεταξύ του νέου και του παλιού. Μεταφέρονται δυνατά συναισθήματα, μεγάλες σκέψεις, τολμηρά όνειρα.
Εάν στο βιβλίο απεικονίζεται ο αέρας, τότε απεικονίζεται έτσι ώστε «τις στέγες τραβά», εάν αυτά είναι κύματα, τότε είναι «ψηλά», εάν είναι ήλιος, είναι σε ολόκληρο τον κόσμο, εάν είναι ένα βουνό ηφαίστειο, τότε είναι ζωντανό, αναπνέει.
Εάν είναι πτήση με το αεροπλάνο, τότε είναι «στο φεγγάρι μονομιάς». Εάν ένας ναύτης πλέει σε ένα πλοίο, τότε «ωκεανούς θα κατακτούσε» και αφήνει μια περήφανη κραυγή:
Παραιτήσου, άνεμε στροβιλισμένε,
Παραιτήσου, θύελλα αισχρή,
θα φτάσω
στον νότιο πόλο
όπως λένε,
μα και στον βόρειο
μπορεί.
Ο Μαγιακόφσκι με μεγάλη επιμέλεια διάλεγε από τις εντυπώσεις της ζωής μόνο ό,τι μπορούσε να είναι προσιτό στα παιδιά, επέλεγε λέξεις και εκφράσεις, θέματα και πλοκές, εικόνες, επεξεργαζόταν τον ρυθμό, τελειοποιούσε τις ρίμες. Οι ιδέες, οι συμπάθειες και οι αντιπάθειες του ποιητή, οι παρατηρήσεις του στη ζωή ήταν οι ίδιες στα βιβλία του για παιδιά, όπως και στη σπουδαία του ποίηση.
Ωστόσο, ο Μαγιακόφσκι δεν «μετέφερε» απλώς τις ιδέες και τις εντυπώσεις του στην παιδική γλώσσα. Δουλεύοντας τα παιδικά ποιήματα, σκεφτόταν μαζί με τους μικρούς του αναγνώστες, τους είχε διαρκώς δίπλα του.
Η ζωηρή και χαρούμενη ιστορία του Μαγιακόφσκι για το ταξίδι γύρω από τον κόσμο που κάνει ο ποιητής με τα παιδιά-ακροατές στο ποίημα: «Διάβασε και ’κίνα στο Παρίσι και στην Κίνα», αντανακλά και την ακόρεστη δίψα για καινοτομία. Και είναι αυτή που οδηγεί τον καλλιτέχνη και τους συντρόφους του από χώρα σε χώρα, από πόλη σε πόλη. Και όλα φαίνονται σαν να τα βλέπουν τα παιδιά στη πραγματικότητα και για πρώτη φορά.
Ο Μαγιακόφσκι έβλεπε στο παιδί τον άνθρωπο που μεγαλώνει, και πλημμυριζόταν από ένα αίσθημα χαράς ως αποτέλεσμα της επικοινωνίας του με τους «θαυμαστούς ανθρώπους του μέλλοντος». Το αίσθημα αυτό διαπερνάει όλα τα παιδικά ποιήματά του. Το γέλιο, το χιούμορ, τα αστεία, οι μεταφορές αξιοποιούνται από τον ποιητή για να εξηγήσει σύνθετες έννοιες στα παιδιά.
Τα παιδικά ποιήματα του Μαγιακόφσκι είναι γεμάτα με ρυθμό, ενώ όλα κλείνουν με επιβλητικούς τόνους που μαζί με άλλα εκφραστικά μέσα βοηθούν στο να αιχμαλωτίσουν τον ακροατή, να προκαλέσουν συναισθήματα και σκέψεις για αυτό που μόλις άκουσαν: «Παιδιά, να γίνετε σα φάρος», «Να εξοπλιστείτε με βιβλία!», «Θυμήσου — μόνο στο σχολείο θα χτίσεις τ’ αύριο να μοιάζει μεγαλείο», «Σύντροφε, για χατίρι των πουλιών μην ξεχάσεις των πιονέρων τις δουλειές», «Υπερασπιστείτε όλους, τους αδύναμους γερά, απ’ τα πόδια του αισχρού του μπουρζουά», «Ο γιός καβάλα καμαρώνει — βοήθα τώρα τον Μπουντιόνι!»
Το πρώτο και κύριο καθήκον μας, λέει ο Μαγιακόφσκι σε μια αφίσα, «είναι να προσελκύσουμε την προσοχή, να αναγκάσουμε το βιαστικό πλήθος με κάθε μέσο, να σταματήσει μπροστά σε αυτά τα συνθήματα που εμείς θέλουμε να σταματήσει». Ο Μαγιακόφσκι έθεσε στον εαυτό του παρόμοια καθήκοντα και στα παιδικά του βιβλία.
Ο άνθρωπος και ο μόχθος του βρίσκονται στο επίκεντρο όλων σχεδόν των παιδικών ποιημάτων του Μαγιακόφσκι. Όμως η πιο πλήρης αναφορά στο θέμα της εργασίας είναι στο ποίημα «Τι να γίνω;». Ο ήρωας του ποιήματος είναι ένας ονειροπόλος και τα όνειρά του για τη μελλοντική ζωή είναι μεγάλα, συναρπαστικά και περιέχουν όλα τα ιδανικά του σοσιαλισμού, όπου η εργασία είναι δημιουργία. Λυρικές εκκλήσεις προς τους αναγνώστες, τρυφεροί, παιχνιδιάρικοι και αστείοι τόνοι που εκφράζουν τη στάση ενός ενήλικα αφηγητή προς τα παιδιά, είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν το ποίημα. Ο μικρός ήρωας φαντάζεται ότι είναι ξυλουργός, γιατρός και αρχιτέκτονας μηχανικός, εργάτης σε εργοστάσιο και οδηγός τραμ, πιλότος, ναύτης. Κάθε επάγγελμα φαίνεται να είναι καλύτερο από το άλλο, πιο δελεαστικό.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί ο Μαγιακόφσκι αντλούσε τα θέματά του και στα παιδικά ποιήματα από γεγονότα της ζωής. Ο μικροαστισμός υπήρξε σταθερός εχθρός του ποιητή και η κριτική του καταλάμβανε μεγάλο μέρος στο έργο του, ιδιαίτερα δε την περίοδο της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ) όπου ο μικροαστισμός αναβίωνε. Έτσι στο «Παραμύθι για τον Πέτια, το χοντρό παιδί, και τον Σίμα, που ‘τανε λεπτός πολύ», το οποίο και έγραψε το 1925, καλούσε όλους να εναντιωθούν σε κάθε είδους απληστία. Ταυτόχρονα, υπερασπίζονταν τα ιδανικά του σοσιαλισμού και της νέας ζωής που αναδύεται.
Ο Μαγιακόφσκι έγραψε ένα παραμύθι βασισμένο στο υλικό της σύγχρονης πραγματικότητας. Οι εικόνες του παραμυθιού, η πλοκή, η γλώσσα – όλα αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα που περιέβαλε τον ίδιο και τους νεαρούς αναγνώστες του εκείνα τα χρόνια. Αλλά ταυτόχρονα, το παραμύθι είναι και μια ευρεία γενίκευση της ζωής.
Οι αστοί είναι φορείς πολλών αρνητικών γνωρισμάτων, με την απληστία και τον εγωισμό να κυριαρχούν. Με την υπερβολή «πολύ φαλακρός», «πιο κακός απ’ τον κακό αρουραίο» ο εχθρός γελοιοποιείται, καταστρέφεται από το γέλιο, αυτός και ο περίγυρός του.
Στον μικροαστικό κόσμο του Πέτια αντιτίθεται ο κόσμος των προλετάριων. Η συμπάθεια του ποιητή για τον Σίμα εκφράζεται με τον πιο ευδιάκριτο τρόπο: «Κοιμάται, όπως πρέπει, δεν βρυχάται», «Ο Σίμα είναι καθαρός, πιο καθαρός κι από σαπούνι» και όλα γύρω του είναι φιλικά μαζί του. Αναφέρεται:
Ο ύμνος των πουλιών νηφάλιος,
τραγουδούσαν:
«Ο Σίμα — προλετάριος!»
Ο Σίμα είναι εργατικός, γενναιόδωρος, θαρραλέος και αυτές οι ιδιότητες τονίζονται ως απαραίτητες ιδιότητες του νέου ήρωα. Το παραμύθι είναι γεμάτο αστεία ειρωνεία. Το χιούμορ αναδύεται δίπλα στην αιχμηρή σάτιρα. Τόσο η οξύτητα του θέματος όσο και οι απίστευτες καταστάσεις στις οποίες βρίσκονται οι ήρωες, ο ελεύθερος ρυθμός, οι τολμηρές ρίμες προκάλεσαν τον θαυμασμό ορισμένων, τον εκνευρισμό και την αγανάκτηση άλλων.
Στο «Σε κάθε σελίδα, – πότε ένας ελέφαντας, πότε μια λιονταρίνα» καλεί τα παιδιά να ανοίξουν μία σελίδα-πόρτα στον ασυνήθιστο, εκπληκτικό κόσμο των ζώων. Η αρχή κάθε στροφής είναι σαν τίτλος: «Ετούτο το θεριό τ’ όνομα έχει λάμα», «Κροκόδειλος. Είναι φρικτός», «Η καμήλα», «Το καγκουρό», «Η καμηλοπάρδαλη μακρυλαιμούσα», επισημαίνοντας στην περιγραφή κάθε ζώου ένα ή δύο χαρακτηριστικά, τα πιο αξιοσημείωτα.
Η ανάγνωση των παιδικών ποιημάτων του Μαγιακόφσκι αφήνει μια αίσθηση ταχείας κίνησης της ζωής, μία αίσθηση η οποία μοιάζει με τα όνειρα των παιδιών και τις φιλοδοξίες τους. Τα χαρακτηριστικά της ανάπτυξης και της ωρίμανσης του ήρωα, η σύγκλιση της ζωής των παιδιών με τη ζωή των ενηλίκων, το παιδικό παιχνίδι και τα όνειρα των παιδιών με τη ζωή και τα όνειρα ολόκληρου του λαού – είναι το πιο χαρακτηριστικό στην εικόνα του παιδιού στα ποιήματα του Μαγιακόφσκι.
Σε αυτό εντοπίζεται και η συμβολή του Μαγιακόφσκι στην εξέλιξη των παραδόσεων των Ρώσων κλασικών, ιδιαίτερα της ρωσικής επαναστατικής λογοτεχνίας. Η φωνή του γιγαντιαίου ποιητή Μαγιακόφσκι, που ακούγεται στα ποιήματά του, καλεί τους ανθρώπους να αγωνιστούν για μία ειρηνική και δίκαιη ζωή.